Assalom alaykum! Bugun sizlar bilan OSI modelini o'rganamiz.

OSI model nima?

Tasavvur qiling, siz Toshkentdan Samarqanddagi do'stingizga xat yuboryapsiz. Xat sizdan boshlab, pochta bo'limi, transport, yo'l orqali borib, oxirida do'stingizga yetadi. Internet ham huddi shunday ishlaydi!

OSI - bu "Open Systems Interconnection" so'zlarining qisqartmasi.

🏛️ Kim yaratgan? Bu model 1970-yillarning oxirida ISO (International Organization for Standardization - Xalqaro Standartlashtirish Tashkiloti) tomonidan ishlab chiqilgan va 1984 yilda ISO 7498 standarti sifatida chop etilgan.

🎯 Nima maqsadda yaratilgan?

1. Standartlashtirish - 1970-yillarda turli xil kompyuter tarmoq usullari paydo bo'ldi va ular bir-biri bilan raqobatlashdi. Har bir kompaniya o'zining tarmoq protokollarini yaratdi (IBM, Cisco, Microsoft...). Bular bir-biri bilan "gaplasha" olmasdi!
2. Universal til yaratish - OSI modeli kompyuter tarmoqlari uchun universal til bo'lib xizmat qiladi. Xuddi barcha mamlakatlar "diplomatiada ingliz tilini" ishlatgani kabi, tarmoqlarda ham umumiy "til" kerak edi.
3. Turli sistemalarni birlashtirish - Model ikki alohida tizimning standartlashtirilgan interfeyslar yoki protokollar orqali muloqot qilishiga imkon berish uchun yaratilgan.

Oddiy qilib: 1980-yillarda kompyuterlar "har biri o'z tilida gaplashar" edi. OSI - bu "tarjimon" rolini o'ynab, barcha kompyuterlarning bir-biri bilan muloqot qilishiga yordam berish uchun yaratilgan.

📚 Nima uchun 7 ta qatlam?

Xuddi oshxonada osh pishirishda bosqichlar bor (go'sht kesish, sabzavot tayyorlash, pishirish) kabi, internetda ham ma'lumot uzatishning 7 ta bosqichi bor. Har bir bosqichning o'z vazifasi bor!

7️⃣ Application Layer - Dastur qatlami

🎯 Vazifasi: Bu siz foydalanadigan dasturlar qatlami

Misol:

• Browser ochib YouTube videosi ko'rishingiz
• WhatsApp da xabar yiberishingiz
• Email jo'natishingiz

Protokollar:

• HTTP/HTTPS - Veb sahifalar uchun
• FTP - Fayl uzatish uchun
• SMTP - Email uchun

Oddiy qilib aytganda: Bu siz bilan bevosita ishlaydigan qatlam. Siz telefonda ilovani bosgandagina bu qatlam ishga tushadi.

6️⃣ Presentation Layer - Taqdimot qatlami

🎯 Vazifasi: Ma'lumotni tarjima qilish, siqish va himoyalash

3 ta asosiy ishi:

1. Tarjima - Siz "Salom" deb yozsangiz, uni kompyuter tili (binary)ga o'giradi
   • "Salom" → ASCII kodlari → 01010011 01100001 01101100...
2. Siqish - 10 MB videoni 5 MB ga kichraytirib beradi (tezroq yuborilishi uchun)
3. Shifrash - Parolingizni yoki karta ma'lumotlaringizni maxfiy qiladi
   • "123456" → "x7$#9k2%" ga o'zgartiradi

Misol: WhatsAppda rasm yuborishda, u avval siqiladi, keyin shifrlashtiriladi.

5️⃣ Session Layer - Sessiya qatlami

🎯 Vazifasi: Aloqani boshqarish - boshlash, nazorat qilish, tugatish

Misollar:

• Kirish tizimi - Login/Password tekshirish
• Ruxsat berish - Faylni o'qish/yozish huquqi
• Aloqani nazorat - Video qo'ng'iroq davomida aloqani ushlab turish

Oddiy misol: Do'stingiz bilan telefonda gaplashish:

1. Telefon raqamni terish (aloqa o'rnatish)
2. Gaplashish (aloqani nazorat qilish)
3. "Xayr" deb telefoni qo'yish (aloqani tugatish)

Muhim: Zamonaviy brauzerlar (Chrome, Firefox) birinchi 3 ta qatlamni (7, 6, 5) o'zlari boshqaradi.

4️⃣ Transport Layer - Transport qatlami

🎯 Vazifasi: Ma'lumotni kichik qismlarga bo'lish va xavfsiz yetkazish

3 ta asosiy vazifasi:

1. Bo'laklarga ajratish - 10 MB videoni 10 ta 1 MB qismga bo'ladi
   • Nega? Kichik qismlar osonroq uzatiladi!
   • Har bir qismga raqam beriladi (1, 2, 3...)
2. Oqim nazorati - Yuboruvchi tez, qabul qiluvchi sekin bo'lsa, tezlikni moslashtiradi
   • Misol: Siz internetni 10 MB/s tezlikda olaolsangiz, lekin telefon 1 MB/s ni qabul qila olsa, u 1 MB/s ga tushuradi
3. Xatoliklarni tuzatish - Yo'qolgan qismlarni qayta so'raydi
   • Misol: 3-qism yo'qolsa, "3-qismni qayta yuborin" deb so'raydi

Port raqamlari: Har xil dastur uchun alohida "eshik" raqami

• HTTP: 80-port
• HTTPS: 443-port
• Email: 25-port

3️⃣ Network Layer - Tarmoq qatlami

🎯 Vazifasi: Ma'lumotni qayerga yuborish kerakligini aniqlash va yo'l topish

Asosiy tushunchalar:

IP Address - Bu kompyuterning manzili (192.168.1.1 kabi)

• Xuddi uyingizning manzili kabi: "Toshkent sh., Chilonzor t., 1-kv"

Routing - Eng yaxshi yo'lni topish

• Misol: Toshkentdan Samarqandga 3 xil yo'l bor. Router eng tez va xavfsiz yo'lni tanlaydi

Paket - Bu qatlamda ma'lumot "paket" deb ataladi:

[Kimdan IP] [Kimga IP] [Ma'lumot]

DNS - Domen nomini IP ga o'giradi

• google.com → 142.250.191.14

Misol: Siz "youtube.com"ga kirishni xohlasangiz:

1. DNS sizga YouTube serveri manzilini beradi
2. Router eng yaxshi yo'lni topadi
3. Paket shu yo'l orqali yuboriladi

2️⃣ Data Link Layer - Ma'lumot Aloqa qatlami

🎯 Vazifasi: Fizik qurilmalar orasida ma'lumot uzatish

Asosiy tushuncha: MAC Address

• Bu qurilmaning "pasport raqami" (aa:bb:cc:dd:ee:ff kabi)
• Har bir WiFi karta, ethernet port, telefon kartasining o'ziga xos raqami bor

Frame - Bu qatlamda ma'lumot "frame" deb ataladi:

[Kimdan MAC] [Kimga MAC] [Ma'lumot]

3 ta asosiy vazifasi:

1. Muhitga kirish - Internet kabeli band yoki bo'sh ekanligini tekshirish
2. Kolliziyani oldini olish - Bir vaqtda bir nechta qurilma ma'lumot yubormoqchi bo'lsa, Data Link Layer navbatni boshqaradi va to'qnashuvlarning oldini oladi.
3. Xatolikni aniqlash - Ma'lumot to'g'ri kelgan-kelmaganini tekshirish

Misol: Uyingizda 5 ta telefon WiFiga ulangan. Barchasi bir vaqtda video yuklamoqchi. Data Link Layer navbat qo'yadi - avval birinchi, keyin ikkinchi va hokazo.

1️⃣ Physical Layer - Fizik Qatlam

🎯 Vazifasi: Ma'lumotni elektr signali, yorug'lik yoki radio to'lqiniga aylantirish

Turli muhitlar:

• Ethernet kabeli - Elektr signallari
• Optik tolali - Yorug'lik impulslari
• WiFi - Radio to'lqinlari
• Bluetooth - Radio to'lqinlari

Qanday ishlaydi:

1. Ma'lumot bitlari (0 va 1) keladi
2. Ularni fizik signalga o'giradi
3. Kabel/havo orqali yuboradi
4. Qabul qiluvchi tomonda signalni qayta bitlarga o'giradi

Misol: Siz WiFi orqali rasm yuborsangiz:

• Rasm bitlarga aylanadi (010110...)
• WiFi karta buni radio to'lqiniga o'giradi
• Radio to'lqini havoda tarqaladi
• Do'stingizning telefoni bu to'lqinni qabul qilib, qayta rasmga aylantiradi

🎯 Xulosa

OSI Model - bu internetning "qurilish qoidalari"dir. Xuddi bino qurishda:

• Poydevor (Physical) - kabellar, WiFi
• Devorlar (Data Link, Network) - yo'naltirish, manzillash
• Xonalar (Transport, Session) - ma'lumot bo'lish, boshqarish
• Ichki bezak (Presentation) - siqish, himoyalash
• Yashaydigan joylar (Application) - dasturlar

Eng muhimi: Har bir qatlam o'z ishini bajaradi va boshqa qatlamlar bilan hamkorlik qiladi. Bu tizim tufayli biz internetdan osonlik bilan foydalana olamiz!

💡 Eslab qoling: Real dunyoda TCP/IP model ishlatiladi, lekin u OSI modelga asoslangan. OSI - bu nazariy asos, TCP/IP - amaliy amalga oshirish!

Qo‘shimcha resurslar

• OSI va TCP/IP modeli farqlari
• OSI modelining qatlamlari (rasmlar bilan)
• YouTube: OSI Model Explained
• Tarmoq bo'ylab sayohat (1 - qism)
• Tarmoq bo'ylab sayohat (2 - qism)